प्रा. डा. जय राज अवस्थीकाे जन्म सुदूरपश्चिम प्रदेश दार्चुला जिल्ला मालिकार्जुन गाउँपालिका हुनैनाथ – ४ गाेठ्युडीमा वि. सं. २००९ बैसाख – ३ (15 April 1952) गते भएकाे हाे । मध्यम वर्गीय ब्राह्मण परिवारमा जन्मेका उहाँ नेपालका शिक्षा क्षेत्रका तारा प्रसिद्ध तथा सम्मानित शैक्षिक नेतृत्त्व हुन् । उहाँ सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालयका प्रथम उपकुलपति पदमा रहनुभएको र त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा लामो समयसम प्राध्यापन तथा अनुसन्धान गर्नुभएको छ । उहाँ नेपालका विश्वविद्यालयकाे शिक्षा प्रणालीकाे अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा प्रतिस्पर्धा गर्न सक्ने तर डेलिभरी र व्यवस्थापनमा सुधार आवश्यक रहेको ठानेर यसका लागि राजनीतिक स्थिरता, दीगो योजनावद्ध शिक्षा नीति र प्राज्ञिक नेतृत्वको आवश्यकता औंल्याउनु हुन्छ ।
डा. अवस्थीले बिभिन्न शैक्षिक सुधारका पक्षमा विचार राख्दै समग्र शिक्षा प्रणालीलाई तटस्थ, निष्पक्ष र प्राज्ञिक नेतृत्वद्वारा अघि बढाउनुपर्नेमा जोड दिनु भएकाे छ । उहाँको विचारमा विश्वविद्यालयका पदाधिकारी राजनैतिक प्रभावबाट टाढा राखेर, खुला प्रतियोगिता र प्राज्ञिक योग्यतामा आधारित भएर नै नियुक्त हुनु उपयुक्त हुन्छ । प्रा. डा. अवस्थीले नेपालको मानवशक्ति उत्पादन र दक्षजनशक्तिको अभावमा गम्भीर चिन्ता व्यक्त गर्दै राष्ट्रिय स्तरमा दीर्घकालीन मानवशक्ति योजना र तालिम आवश्यक रहेको बताउनु भएको छ ।
उहाँको दृष्टिकोण अनुसार नेपालमा प्राविधिक र व्यावसायिक शिक्षा प्रवर्द्धन गरेर आत्मनिर्भर जनशक्ति उत्पादन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ । यसरी उहाँ एक वरिष्ठ शिक्षाविद, नेतृत्वकर्ता र सुधारवादी व्यक्तित्व हुनुहुन्छ । प्रा. डा. जयराज अवस्थी नेपालका शिक्षा क्षेत्रका प्रतिष्ठित नाम हाे । जसले सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालयकाे प्रथम उपकुलपति भएर काम गर्नुका साथै त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा लामो समयसम्म अंग्रेजी विषय प्राध्यापन गर्नुका साथै अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा विभिन्न देशहरूमा भिजिटिङ्ग प्राेफेसरकाे रुपमा प्राध्यापन गर्नु भएकाे छ । प्रा. डा. अवस्थी सरलाई काेटी काेटी नमन गर्दछु ।
उनी एक प्रमुख प्राज्ञिक र शिक्षाविद हुनुहुन्छ जसले उच्च शिक्षा र शोध क्षेत्रमा योगदान पुर्याउनु भएको छ । तर सामान्यरूपमा यस्तो प्राज्ञिक व्यक्तिहरूको प्रारम्भिक जीवन, शिक्षा र पृष्ठभूमि उच्च शिक्षामा केन्द्रित हुने हुँदा उनीहरूले विश्वविद्यालय तहसम्मको शिक्षा ग्रहण गरी अनुभव संगालेका हुन्छन् । पूर्व उपकुलपतिका रूपमा उहाँले नेतृत्व र प्रशासनिक जिम्मेवारीहरू समेत निभाउनुभएको छ, जुन ठूलो शैक्षिक र प्रशासनिक अनुभवको परिचायक हो।
पूर्व उपकुलपति प्रा. डा. जयराज अवस्थीले सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालयमा शिक्षाको स्तरीकरण र शैक्षिक विकासमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याएका छन् । उहाँले नेपालमा शिक्षा क्षेत्रमा लामो समय प्राध्यापन र नेतृत्व अनुभवसँगै विश्वविद्यालयलाई केवल क्याम्पसको रूपमा होइन, एक उच्च शिक्षा संस्थानको रूपमा विकास गर्न प्रयास गर्नुभएको थियो । विश्वविद्यालय स्थापनाकाे सुरुवाती चरणमा पाठ्यक्रम निर्माण, भाैतिक पूर्वाधार व्यवस्थापन, जनशक्ति व्यवस्थापन आदिमा महत्त्वपूर्ण याेगदान पुर्याउनु भएकाे छ । उहाँले सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालयका प्रथम उपकुलपति रूपमा संस्था सञ्चालन तथा शैक्षिक दक्षता वृद्धिमा भूमिका निभाउनु भएको छ । यस अर्थ प्रा. डा. जयराज अवस्थीका योगदानले विश्वविद्यालयलाई शिक्षाविद र अनुसन्धानमा दृढता प्रदान गरेको छ र शैक्षिक प्रणालीमा सुधार ल्याउने दिशामा काम गरेको ठानिन्छ ।
प्रा. डा. जयराज अवस्थीका प्रमुख शैक्षिक उपलब्धिहरूमा उहाँले सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालयलाई शैक्षिक रूपमा स्थापित र व्यवस्थित गर्ने, उच्च शिक्षाको गुणस्तर सुधार गर्ने, र अनुसन्धानलाई प्रोत्साहन गर्ने कार्य समावेश छन् । उनले शिक्षाको स्थानीय स्तरमा पहुँच पुर्याउन प्रयास गरेका हुन् र विश्वविद्यालयको प्रशासनिक तथा शैक्षिक सुधारमा नेतृत्व प्रदान गरेका छन् । उहाँको योगदानले विश्वविद्यालयलाई आन्तरिक रुपमा सुदृढ बनाउनुका साथै शैक्षिक कार्यक्रमहरूको विकासमा पनि ऐतिहासिक भूमिका खेलेको छ । यस्तै, उहाँले शिक्षाको गुणस्तर वृद्धि, शिक्षालयहरूको व्यवस्थापन र विद्यार्थीहरूको शैक्षिक प्रगति सुनिश्चित गर्ने क्षेत्रमा पनि अथक प्रयास गरेको पाइन्छ । यसरी प्रा. डा. अवस्थीले शैक्षिक क्षेत्रका थुप्रै पक्षहरूमा उल्लेखनीय उपलब्धिका साथ सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालयलाई अघि बढाउन मद्दत पुर्याउनुभएको छ ।
प्रा. डा. जयराज अवस्थीका प्रमुख शैक्षिक उपलब्धिहरूमा सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालयलाई शैक्षिक रूपमा सुदृढ बनाउनु, उच्च शिक्षा र अनुसन्धान प्रवर्द्धन गर्नु, विश्वविद्यालय प्रशासन र शैक्षिक कार्यक्रमहरूको विकासमा नेतृत्व गर्नु पर्दछ । उहाँले शिक्षाको गुणस्तर सुधार र स्थानीय पहुँच विस्तारमा काम गर्नुभयो, जसले विश्वविद्यालयलाई शिक्षा र अनुसन्धानमा उल्लेखनीय प्रगति गरायो । यसरी प्रा. डा. अवस्थीले सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालयलाई एक समृद्ध र गुणस्तरीय उच्च शिक्षा संस्थानको रूपमा विकास गर्न महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याउनुभएको छ ।
प्रा. डा. जयराज अवस्थीका शैक्षिक उपलब्धिहरू सम्भव बनाउन योगदान पुर्याएका प्रमुख शैक्षिक नीतिहरूमा नेपाल सरकारको राष्ट्रिय शिक्षा नीति २०७६ र त्यससँग सम्बन्धित विद्यालय शिक्षा क्षेत्र योजना २०७८–२०८८ रहेका छन् । यी नीतिहरूले उच्च शिक्षाको गुणस्तर अभिवृद्धि, अनुसन्धान प्रवर्द्धन, समावेशी र सबैका लागि शिक्षा सुनिश्चित गर्ने र प्राविधिक तथा रोजगारमूलक शिक्षामा जोड दिने कुराहरूलाई प्राथमिकता दिएका छन् । साथै, नीतिहरूले विश्वविद्यालयहरूलाई सक्षम, सुसंगठित र अनुसन्धानमूलक बनाउने, दुर्गम तथा सीमान्तकृत क्षेत्रका मानिसहरूलाई शिक्षामा पहुँच पुर्याउने तथा शिक्षाको पहुँच विस्तार गर्ने कामलाई महत्त्व दिएका छन् ।
विद्यालय तहदेखि उच्च शिक्षा सुधार र शिक्षक व्यवस्थापनमा पारदर्शिता र गुणस्तर सुधार गर्ने पनि यी नीतिहरूको प्रमुख अङ्ग हो । यी नीतिहरूले प्रा. डा. जयराज अवस्थीसहित अन्य शिक्षाविद्हरूलाई सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालयलाई गुणस्तरीय उच्च शिक्षा र अनुसन्धान केन्द्रका रूपमा स्थापना गर्न सहयोग पुर्याएका हुन् ।
✍️ मान सिंह धामी (औल्लेकी)
उप-प्राध्यापक
कैलाली बहुमुखी क्याम्पस धनगढी
स्थायी ठेगाना : मालिकार्जुन गाउँपालिका हुनैनाथ – ४ गाेठ्युडी (काेटबुङ्गा) दार्चुला
