सूचना प्रविधिको क्रान्तिले मानव जीवनका हरेक पक्षमा संरचनात्मक परिवर्तन ल्याइरहेको वर्तमान अवस्थामा उच्च शिक्षामा प्रविधि-केन्द्रित कार्यक्रमहरूको आवश्यकता तीव्र रूपमा बढेको छ। नेपाल जस्तो विकासोन्मुख मुलुकका लागि प्रविधिमा दक्ष जनशक्ति उत्पादन गर्नु केवल रोजगारीको सवाल मात्र होइन, राष्ट्रिय प्रतिस्पर्धात्मक क्षमतासँग पनि प्रत्यक्ष रूपमा जोडिएको विषय हो। यस दृष्टिले सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालय अन्तर्गत दार्चुला बहुमुखी क्याम्पसले सञ्चालन गरेको Bachelor of Computer Application (BCA) कार्यक्रम दूरदर्शी र रणनीतिक पहल हो। भौगोलिक रूपमा विकट दार्चुलामा यस्तो गुणस्तरीय र सुलभ प्रविधि शिक्षा उपलब्ध हुनुले शैक्षिक असमानता घटाउने, ग्रामीण युवालाई अवसरको समान पहुँच दिने र शहर–गाउँबीचको प्रविधि विभाजन कम गर्ने सम्भावना बोकेको छ। यसले विद्यार्थीलाई आफ्नो स्थानीय वातावरणमै बसेर अन्तर्राष्ट्रियस्तरको सीप सिक्ने अवसर प्रदान गर्ने भएकाले, गाउँमै डिजिटल साक्षर र प्रतिस्पर्धी पुस्ता तयार पार्ने आधार निर्माण हुन्छ।
BCA कार्यक्रम केवल शैक्षिक उपलब्धिमा सीमित नभई रोजगार र उद्यमशीलताको दिगो सम्भावनासमेत खोल्ने माध्यम हो। सफ्टवेयर विकास, वेब डिजाइन, मोबाइल एप निर्माण, नेटवर्किङ र डाटाबेस व्यवस्थापन जस्ता सीपहरू विश्व बजारमा उच्च मागका क्षेत्र हुन्, जसमा दक्षता नभएकै कारण धेरै नेपाली युवा बेरोजगार वा न्यूनस्तरको काममा सीमित छन्। दार्चुलामै यस्तो अभ्यासमुखी र बजार-केन्द्रित पाठ्यक्रम सञ्चालन हुनुले युवाहरूलाई आत्मनिर्भर, नवप्रवर्तनशील र विश्वव्यापी प्रतिस्पर्धामा सक्षम बनाउनेछ। तर यसको दीर्घकालीन सफलताका लागि क्याम्पसले अत्याधुनिक पूर्वाधार, अद्यावधिक पाठ्यक्रम, उद्योगसँगको सहकार्य र व्यवहारिक तालिममा निरन्तर सुधार गर्नुपर्ने आवश्यकता रहन्छ। यसरी, BCA कार्यक्रमको वास्तविक प्रभाव केवल डिग्री वितरणमा होइन, स्थानीय युवालाई प्रविधिको नेतृत्वकर्ता बनाउन सक्ने क्षमतामा नापिनुपर्छ।
BCA कार्यक्रम केवल शैक्षिक डिग्री नभई, स्थानीय युवाको दीर्घकालीन करिअर र सामाजिक रूपान्तरणको महत्वपूर्ण माध्यम हो। सरकारी सेवा, बैंकिङ, निजी कम्पनी, अनुसन्धान वा विदेशी रोजगारजस्ता विविध क्षेत्रमा प्रतिस्पर्धा गर्न योग्य जनशक्ति तयार पार्ने यस कार्यक्रमको क्षमता नेपालमा ‘डिजिटल नेपाल’ को अवधारणा व्यवहारमा उतार्ने दिशामा प्रत्यक्ष योगदान पुर्याउँछ। अघिल्ला वर्षहरूमा प्रविधिमूलक शिक्षा हासिल गर्न काठमाडौं, पोखरा वा विदेश जानुपर्ने बाध्यता आर्थिक रूपमा धेरैका लागि असम्भव थियो, जसले ग्रामीण–शहरी शैक्षिक विभाजनलाई गहिरो बनाएको थियो। दार्चुलामा गुणस्तरीय र प्रतिस्पर्धात्मक BCA कार्यक्रम उपलब्ध हुनु शिक्षामा समानता, अवसरको पहुँच र सामाजिक न्यायको दृष्टिले पनि महत्त्वपूर्ण प्रगति हो। तर यसको वास्तविक प्रभावलाई दिगो बनाउन निरन्तर अद्यावधिक पाठ्यक्रम, उच्चस्तरीय पूर्वाधार र व्यवहारिक तालिमको सुदृढीकरण आवश्यक रहनेछ।
यस कार्यक्रमको प्रभाव केवल व्यक्तिगत करिअरमा सीमित नरही, स्थानीय समुदाय र अर्थतन्त्रमा समेत फैलिन्छ। प्राविधिक सीप हासिल गरेका युवाहरूले रोजगारी पाए वा आफ्नै उद्यम सुरु गरे, यसले प्रत्यक्ष रूपमा स्थानीय अर्थतन्त्रमा गतिशीलता ल्याउँछ र बेरोजगारीको दर घटाउँछ। छात्रवृत्ति र निष्पक्ष प्रवेश प्रणालीले योग्य र आर्थिक रूपमा कमजोर विद्यार्थीलाई पनि समान अवसर प्रदान गर्ने भएकाले यो सामाजिक समावेशीकरणको उदाहरण बन्न सक्छ। व्यवस्थित भर्ना प्रक्रिया, शुल्क संरचना र समयमै सूचना प्रकाशनले क्याम्पसको पारदर्शिता र व्यावसायिकता झल्काउँछ, जसले विद्यार्थी र अभिभावकमा विश्वास जगाउँछ। यद्यपि, दीर्घकालीन सफलताका लागि क्याम्पसले उद्योग–शिक्षा सहकार्य, उद्यमशीलता प्रवर्द्धन कार्यक्रम र स्थानीय नवप्रवर्तन परियोजनामा विद्यार्थीको सक्रिय सहभागिता सुनिश्चित गर्नुपर्छ, ताकि BCA वास्तवमै सम्भावनाको ढोकाबाट विकासको मार्ग बन्न सकोस्।
नेपालले सूचना प्रविधि क्षेत्रमा आत्मनिर्भर बन्न BCA जस्ता सीप–केन्द्रित कार्यक्रमलाई शहरी मात्र होइन, ग्रामीण तहसम्म विस्तार गर्नु रणनीतिक आवश्यकता हो। प्रविधि शिक्षाको पहुँचलाई समान रूपमा वितरण नगर्दा ग्रामीण युवाहरू रोजगार र उद्यमशीलताको अवसरबाट वञ्चित हुने जोखिम रहन्छ, जसले दीर्घकालीन विकासमा असन्तुलन ल्याउँछ। त्यसैले, सरकार र सम्बन्धित निकायहरूले यस्ता कार्यक्रमलाई नीतिगत प्राथमिकता दिई पूर्वाधार, जनशक्ति र पाठ्यक्रम अद्यावधिकमा लगानी गर्नुपर्छ। गुणस्तरीय प्रविधि शिक्षा केवल व्यक्तिगत रोजगारीको माध्यम मात्र नभई, राष्ट्रिय उत्पादनक्षमता, प्रतिस्पर्धात्मक क्षमता र नवप्रवर्तन संस्कृतिको आधारशिला हो।
यस कार्यक्रमको विशेषता यसको दीर्घकालीन प्रभावमा देखिन्छ, जसले केवल व्यक्तिगत रोजगारीको सम्भावना मात्र बढाउँदैन, बरु स्थानीय अर्थतन्त्रको पुनरुत्थानमा समेत टेवा पुर्याउँछ। BCA अध्ययनपछि स्थानीय स्तरमै सफ्टवेयर विकास, IT परामर्श, वा डिजिटल समाधान प्रदान गर्ने कम्पनीहरू सञ्चालन हुँदा, रोजगारका नयाँ अवसर सिर्जना हुने मात्र होइन, क्षेत्रीय युवा बाह्य रोजगारीको खोजीमा पलायन हुने प्रवृत्ति घट्छ। यसरी प्रविधि–आधारित उद्यमशीलताको विकासले सामाजिक रूपान्तरणलाई गतिशील बनाउनेछ, जसले दार्चुलाजस्तो भौगोलिक रूपमा टाढा रहेको क्षेत्रलाई समेत राष्ट्रिय आर्थिक प्रवाहमा मजबुत रूपमा जोड्नेछ।
यसबाहेक, “Local Education with Global Opportunity” भन्ने नारा केवल प्रचारको शब्द होइन, एक रणनीतिक दृष्टिकोण हो जसले भौगोलिक दूरीलाई डिजिटल ज्ञान र सीपको पहुँचमा बाधक बन्न दिँदैन। अन्तर्राष्ट्रियस्तरको प्रविधि शिक्षा आफ्नै क्षेत्रमा उपलब्ध हुँदा विद्यार्थीहरूले प्रतिस्पर्धी सीप हासिल गरी, स्थानीय चुनौतीहरूको समाधानमा नवीन प्रविधि–आधारित उपायहरू ल्याउन सक्छन्। यस्तो अवसरलाई समयमै उपयोग गर्ने युवाले भविष्यमा न केवल प्रविधि नेतृत्वकर्ता बन्न सक्नेछन्, बरु नेपालको प्रविधि आत्मनिर्भरता हासिल गर्ने यात्रामा अग्रपंक्तिमा उभिन सक्नेछन्।
BCA जस्ता प्राविधिक शिक्षाका कार्यक्रमहरू दिगो सफल बनाउन नेपाल सरकार र विश्वविद्यालय अनुदान आयोग (UGC) को सक्रिय भूमिका अत्यावश्यक छ। यी निकायहरूले अनुदानमार्फत आर्थिक सहायता, अत्याधुनिक पूर्वाधार विकास र गुणस्तरीय पाठ्यक्रम निर्माणमा पनि समर्पित हुनुपर्छ। यस्तो समग्र सहयोगले विद्यार्थीलाई आवश्यक सीप र ज्ञान दिने वातावरण सिर्जना गर्नेछ, जसले राष्ट्रिय स्तरमा प्राविधिक आत्मनिर्भरता हासिल गर्न मद्दत पुर्याउँछ। सरकारी नीति र अनुदानले मात्रै नभई निरन्तर निगरानी र गुणस्तर सुनिश्चित गर्ने संयन्त्रहरू पनि स्थापना गर्न आवश्यक छ, जसले शिक्षाको स्तर उकास्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्नेछ।
साथै, स्थानीय सरकार र समुदायको सहकार्यले यस्ता कार्यक्रमलाई अझ प्रभावकारी बनाउन सक्छ। स्थानीय आवश्यकताअनुसार कार्यक्रमलाई परिमार्जन र अनुकूलन गर्न सकेमा विद्यार्थीहरू आफ्नो समाज र अर्थतन्त्रसँग प्रत्यक्ष जोडिन सक्षम हुन्छन्। शिक्षा केवल क्याम्पसको जिम्मेवारी नभई समाजको साझा उत्तरदायित्व हो भन्ने सोचलाई प्रवर्धन गर्दै, सरकारी निकाय, स्थानीय प्रशासन, शिक्षक र अभिभावकबीच सहकार्यको मोडल विकास गर्नुपर्नेछ। यस किसिमको समन्वयले दिगो शिक्षाको आधार तयार हुन्छ र प्राविधिक शिक्षामा मात्रै नभई समग्र सामाजिक विकासमा समेत गहिरो प्रभाव पार्छ।
आजको प्रतिस्पर्धी विश्वमा केवल शैक्षिक डिग्रीले मात्र मानिसको योग्यता मापन गर्न सक्दैन, बरु व्यवहारिक सीप, आलोचनात्मक सोच र समस्या समाधान गर्ने क्षमता नै सफलताको प्रमुख आधार बन्न पुगेका छन्। BCA कार्यक्रमले यी सबै महत्वपूर्ण तत्त्वहरूलाई अभ्यासमुखी तरिकाले समेटेको हुनाले विद्यार्थीलाई मात्र रोजगारीका लागि तयार पार्दैन, उनीहरूलाई उद्यमशीलता र नवप्रवर्तनका लागि पनि सक्षम बनाउँछ। यस्तो कार्यक्रमले विद्यार्थीलाई सिर्जनात्मक सोच र प्रविधि प्रयोग गरेर नयाँ समाधान खोज्न प्रेरित गर्ने भएकाले, रोजगारमुखी मात्र नभई रोजगार दिने क्षमता विकासमा समेत मद्दत पुग्छ। दार्चुला बहुमुखी क्याम्पसको यो पहल सुदूरपश्चिमको शैक्षिक तथा प्राविधिक विकासका लागि युगान्तकारी कदम मान्न सकिन्छ।
यस कार्यक्रमको सफल कार्यान्वयनले केवल दार्चुलामा सीमित नभई सम्पूर्ण सुदूरपश्चिम प्रदेशमा प्रविधि–आधारित आर्थिक र सामाजिक रूपान्तरणको सम्भावना बढाउँछ। प्रविधि–साक्षर युवाको वृद्धिले क्षेत्रीय असमानता घटाउन र स्थानीय विकासलाई तिब्रता दिन सहयोग पुर्याउँछ। यसले बेरोजगारी र गरिबी जस्ता समस्याहरूलाई न्यूनिकरण गर्दै समावेशी विकासको मार्ग प्रशस्त गर्छ। त्यसैले, BCA कार्यक्रमले सुदूरपश्चिमलाई मात्रै होइन, समग्र राष्ट्रिय स्तरमा प्रविधि–आधारित क्षमताको सशक्तिकरण गर्ने महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्ने अपेक्षा राख्न सकिन्छ।
आजको विश्वमा शैक्षिक डिग्रीलाई मात्र सफलता र क्षमता मापनको मापदण्ड मान्ने प्रवृत्ति पुरानो भइसकेको छ। रोजगार बजार र सामाजिक विकास दुबैमा अबको मूल्याङ्कनको आधार व्यवहारिक सीप, आलोचनात्मक सोच, समस्या समाधान गर्ने दक्षता र अनुकूलन क्षमता बनेको छ। यस सन्दर्भमा BCA जस्तो अभ्यासमुखी कार्यक्रमको महत्त्व अझ बढ्छ, किनकि यसले विद्यार्थीलाई केवल रोजगारी खोज्न सक्षम मात्र बनाउँदैन, बरु नयाँ उद्यम सुरु गर्ने, नवप्रवर्तन गर्ने र डिजिटल प्रविधिलाई प्रयोग गरेर स्थानीय समस्या समाधान गर्ने स्तरसम्म तयार पार्छ। दार्चुला बहुमुखी क्याम्पसको यो पहल सुदूरपश्चिममा प्रविधि–आधारित जनशक्ति उत्पादन गर्ने रणनीतिक कदम हो, जसको दीर्घकालीन प्रभावले शैक्षिक गुणस्तर, आर्थिक अवसर र सामाजिक रूपान्तरणमा बहुआयामिक योगदान पुर्याउन सक्छ।
यसको औचित्य अझ बलियो बन्नु भनेको यस अवसरलाई स्थानीय युवाले पूर्ण रूपमा उपयोग गर्न सक्ने वातावरण सिर्जना गर्नुमा छ। प्रविधिमा दक्ष बन्ने यो यात्रा केवल व्यक्तिगत लाभको लागि होइन, समुदाय र राष्ट्रको सामूहिक प्रगतिका लागि पनि हो। घरमै बसेर गुणस्तरीय प्रविधि शिक्षा प्राप्त गर्न सकिने अवस्था निर्माण हुनु, रोजगारी सिर्जना र उद्यमशीलताको संस्कार विकास गर्नु, तथा राष्ट्रिय डिजिटल क्षमतामा प्रत्यक्ष योगदान गर्नु—यी सबै कारणले अबको पुस्ताले BCA जस्तो अवसर गुमाउनु हुँदैन। “दार्चुलामा पढौं प्राविधिक शिक्षा – आफ्नो भविष्य आफैँ बनाऔं” भन्ने सन्देश केवल प्रचारको नारा मात्र नभई, स्थानीय विकासको वास्तविक मार्गदर्शन हो।
लेखक: डम्मर सिंह साउद
उपप्राध्यापक, सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालय दार्चुला बहुमुखी क्याम्पस
