बैतडी जिल्लाको देवलहाट क्षेत्रमा मनाइने गौरापर्व विशेष धार्मिक र सांस्कृतिक महत्व बोकेको पर्वको रूपमा परिचित छ। नेपालको सुदूरपश्चिम क्षेत्रको सांस्कृतिक र ऐतिहासिक सम्पदामा गौरापर्व एक महत्वपूर्ण अध्याय हो, जसले यहाँको सामुदायिक जीवन, धार्मिक विश्वास र सामाजिक मूल्यहरूलाई स्पष्ट रूपमा उजागर गर्छ। विशेषगरी बैतडी जिल्लाको देवलहाट क्षेत्रमा मनाइने गौरापर्व यसको अनौठो र अद्वितीय सांस्कृतिक परम्पराका कारण विशेष पहिचान राख्छ। यस पर्वको मुख्य आकर्षणको रूपमा रहेको ‘लाखेनाच’ नृत्य नेपाली सांस्कृतिक धरोहरको एक अमूल्य नमुना हो, जसले आजसम्म पनि परम्परागत रूपमै निरन्तरता पाएको छ। लाखेनाच केवल एक नृत्य मात्र नभई यो धार्मिक र सांस्कृतिक दुवै दृष्टिले गहिरो महत्व राख्ने प्राचीन रीत हो, जसले यस क्षेत्रमा बसोबास गर्ने समुदायको धार्मिक आस्था र सांस्कृतिक चेतनाको गहिरो झल्को दिन्छ।
देवलहाट क्षेत्रमा गौरापर्वको मुख्य दिन लाखेनाच नृत्य प्रस्तुत गरिन्छ। यो विशेष परम्परामा भट्ट र मार्कण्ड जातिका पाँच वा सात जना पुरुषहरू सहभागी हुन्छन्। सहभागीहरू शरीरमा कुनै कपडा नलगाई विभिन्न पवित्र रुखका पातहरू बेरेर सजिन्छन् र हातमा त्रिशुल लिएर धार्मिक शक्तिको प्रतीकका रूपमा नृत्य प्रस्तुत गर्छन्। यस किसिमको अनौठो र मौलिक नृत्य शैली नेपालकै सांस्कृतिक विविधताको एउटा अद्वितीय उदाहरण हो। लाखेनाचको प्रस्तुतिमा प्रयोग गरिने पातहरू, लहरहरू र आयुर्वेदिक वनस्पतिहरू केवल सजावटका सामग्री मात्र नभई धार्मिक र प्रतीकात्मक अर्थ बोकेका हुन्छन्। तरुलका लहरा, केराको पात, र अन्य पवित्र वनस्पतिहरूले शरीर ढाक्ने परम्परा प्राचीन वैदिक संस्कार र प्रकृतिप्रतिको सम्मानको प्रतिबिम्ब हो। यसरी शरीरमा प्राकृतिक सामग्री प्रयोग गरेर सजिनु धार्मिक शुद्धि र आत्मिक तयारीको प्रतीक मानिन्छ।
लाखेनाचमा सहभागी हुने व्यक्तिहरू मन्दिर नजिकै रहेको सुकनाली कुइँवामा स्नान गरेर मात्र नृत्यमा सहभागी हुन्छन्। स्नानलाई आत्मशुद्धिको प्रारम्भिक चरण मानिन्छ, जसले शरीर र मनलाई धार्मिक कार्यका लागि पवित्र बनाउने विश्वास गरिएको छ। स्नानपछि सहभागीहरूले शरीरमा पातहरू बेरेर सजिन्छन् र कमेरो, रातो माटो र खरानीको टीका लगाउँछन्। कमेरो र खरानीको प्रयोग धार्मिक संस्कारमा प्राचीन कालदेखि नै प्रचलित रहिआएको छ, जसले शुद्धता र आध्यात्मिक शक्ति प्राप्तिको संकेत गर्दछ। यसरी सजिएका सहभागीहरूले लाखेनाच नृत्य प्रस्तुत गर्दा धार्मिक शक्ति र प्रकृतिप्रतिको गहिरो आस्थाको झल्को पाइन्छ।
देवलहाटको पञ्चदेवल मन्दिर परिसरमा लाखेनाच प्रस्तुत गर्ने परम्परा अझै पनि मौलिक रूपमा जोगाइराखिएको छ। यो नृत्य विशेष गरी गौरापर्वकै अवसरमा मात्र प्रस्तुत गरिने हुँदा यसको मौलिकता अझै बढी बलियो रूपमा देखिन्छ। आधुनिकताका कारण कतिपय ठाउँमा पुराना सांस्कृतिक अभ्यासहरू हराउँदै गएको अवस्थामा पनि देवलहाटको लाखेनाचजस्तो परम्परागत नृत्य अझै जीवित रहनु यस समुदायको सांस्कृतिक चेतनाको प्रमाण हो। बैतडी जिल्लाको सांस्कृतिक इतिहासमा गौरापर्व र लाखेनाचको अनिवार्य स्थान छ, र यो परम्परा केवल धार्मिक कार्य मात्र नभई सामुदायिक एकताको सशक्त माध्यम पनि हो। गौरापर्वमा लाखेनाच प्रस्तुत गर्दा स्थानीय समुदायका सबै वर्गका मानिसहरूको सहभागिता रहन्छ। यसले समुदायभित्रको सामाजिक समावेशिता र पारस्परिक सम्बन्धलाई अझ प्रगाढ बनाउने काम गर्दछ।
लाखेनाचको परम्परालाई हेर्दा यसमा सांस्कृतिक प्रतीकवाद र धार्मिक दर्शनको गहिरो प्रभाव देखिन्छ। शरीरमा पात बेरेर त्रिशुलसहित नृत्य गर्नु केवल मनोरञ्जनको लागि होइन, यो पुरातन वैदिक संस्कृति र शक्ति परम्पराको निरन्तरता हो। त्रिशुललाई हिन्दू धर्ममा शक्ति र सुरक्षा दुवैको प्रतीक मानिन्छ, जसले आसुरी शक्तिको नाश र सत्यको विजयलाई जनाउँछ। यसरी गौरापर्वमा लाखेनाच प्रस्तुत गर्नुले धार्मिक दृष्टिले शक्ति, साहस र विश्वासलाई अभिव्यक्त गर्छ भने सांस्कृतिक दृष्टिले मौलिकता र स्थानीय परम्पराको गौरवलाई उजागर गर्छ।
गौरापर्वको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि पनि यस पर्वको महत्व बुझ्नका लागि महत्त्वपूर्ण छ। गौरापर्व देवी पार्वती र भगवान शिवको विवाहको स्मरणमा मनाइने पर्व हो। विशेष गरी सुदूरपश्चिमका महिलाहरूले यस पर्वमा व्रत बस्ने र शिवपार्वतीको पूजा गर्ने प्रचलन छ। यस दिन महिलाहरूले हरितालिका तीजको जस्तै गरी भगवान शिवलाई आदर्श पति र देवी पार्वतीलाई आदर्श पत्नीको रूपमा स्मरण गर्दै आफ्नो वैवाहिक जीवनको सुख-सम्पन्नताको कामना गर्दछन्। तर देवलहाट क्षेत्रमा यस पर्वलाई स्थानीय परम्परासँग मिसाएर लाखेनाचजस्तो सांस्कृतिक नृत्य प्रस्तुत गरेर मनाइन्छ, जसले यस क्षेत्रको गौरापर्वलाई अन्य स्थानको गौरापर्वभन्दा फरक र विशेष बनाएको छ।
देवलहाटको गौरापर्वमा देखिने सांस्कृतिक अभ्यास स्थानीय जातीय पहिचानसँग पनि जोडिएको छ। यहाँको लाखेनाच प्रस्तुतिमा भट्ट र मार्कण्ड जातिको सहभागिता विशेष रूपमा उल्लेखनीय छ। यसले सांस्कृतिक परम्परामा जातीय समूहहरूको भूमिकालाई उजागर गर्दछ र यसलाई सांस्कृतिक सम्पदाको अभिन्न अंग बनाउँछ। प्राचीन समयदेखि नै धार्मिक तथा सांस्कृतिक परम्परामा निश्चित जातीय समूहहरूको विशेष भूमिका रहने गरेको छ, जसले परम्परालाई पीढी-दर-पीढी हस्तान्तरण गर्न मद्दत गरेको छ।
यस पर्वको सामाजिक-सांस्कृतिक महत्व मात्र नभई यसको संरक्षण र संवर्द्धनका लागि पनि सचेत प्रयास आवश्यक छ। आधुनिकताको लहरसँगै कतिपय प्राचीन परम्पराहरू हराउँदै गइरहेका छन्, जसमा धार्मिक नृत्य र सांस्कृतिक पर्वहरू पनि पर्छन्। तर गौरापर्व र लाखेनाच जस्ता अभ्यासहरूलाई स्थानीय समुदायले आफ्नो मौलिक पहिचानको रूपमा आत्मसात् गरेको देख्दा यसलाई दीर्घकालसम्म संरक्षण गर्न सकिने आशा पलाउँछ। स्थानीय समाज, युवा पुस्ता र धार्मिक संस्थाहरूले यस पर्वलाई संरक्षण गर्ने जिम्मेवारी बोक्नुपर्छ। सांस्कृतिक सम्पदाको निरन्तरता केवल धार्मिक अभ्यासमा मात्र सीमित नभई यसको अध्ययन, अभिलेखीकरण र प्रचार-प्रसारमा पनि जोड दिनु आवश्यक छ।
गौरापर्व र लाखेनाच केवल परम्परागत अभ्यास मात्र नभई यसले स्थानीय समाजको ऐतिहासिक स्मृति, धार्मिक आस्था र सामाजिक मूल्यहरूको पनि पुनः पुष्टि गर्दछ। यस पर्वमा स्थानीय समुदायको सक्रिय सहभागिताले यसलाई सामुदायिक जीवनको अभिन्न अंश बनाएको छ। यस पर्वले समाजमा एकता, सहकार्य र साझा पहिचानलाई सुदृढ बनाउने कार्य गरेको छ। गौरापर्वको अवसरमा स्थानीय समाजका सबै वर्गका मानिसहरू एकै स्थानमा भेला भएर पूजा, प्रार्थना र सांस्कृतिक प्रस्तुतिहरूमा सहभागी हुन्छन्, जसले सामाजिक सद्भाव र सामूहिक चेतनालाई प्रगाढ बनाउँछ।
देवलहाटमा रहेको पञ्चदेवल मन्दिर पनि यस पर्वको सांस्कृतिक र धार्मिक महत्वलाई अझ बढाउने एउटा प्रमुख कारक हो। पञ्चदेवल मन्दिर केवल धार्मिक स्थल मात्र नभई सांस्कृतिक अभ्यासको केन्द्रको रूपमा पनि परिचित छ। गौरापर्वमा यहाँ लाखेनाच प्रस्तुत हुनु यस मन्दिरको सांस्कृतिक महत्वलाई अझ प्रष्ट पार्छ। यस किसिमका सांस्कृतिक अभ्यासहरूले धार्मिक स्थलहरूको महत्वलाई बढाउने मात्र नभई स्थानीय पर्यटनलाई पनि प्रवर्द्धन गर्ने सम्भावना राख्छ। लाखेनाचजस्तो मौलिक नृत्य र गौरापर्वजस्तो अद्वितीय पर्वको प्रचार-प्रसार गर्न सकिएमा यसले बैतडी जिल्लाको सांस्कृतिक पर्यटनलाई पनि प्रोत्साहित गर्न सक्छ।
यस पर्वको अर्को महत्वपूर्ण पक्ष भनेको यसको धार्मिक र आध्यात्मिक प्रभाव हो। गौरापर्वमा गरिने पूजा, प्रार्थना र नृत्य केवल संस्कार मात्र नभई आध्यात्मिक शुद्धिको माध्यम पनि हो। स्नान गरेर शरीरलाई पवित्र बनाउनु, पात र आयुर्वेदिक लहराले शरीर ढाक्नु, र त्रिशुलसहित नृत्य गर्नु सबैले आध्यात्मिक अभ्यासको गहिरो प्रतीकात्मकता जनाउँछन्। यसले मानिस र प्रकृतिबीचको गहिरो सम्बन्धलाई पनि उजागर गर्दछ। प्राकृतिक सामग्रीको प्रयोग र प्रकृतिप्रतिको सम्मान यस पर्वको अभिन्न अंग हो, जसले प्राचीन समयदेखि नै प्रकृतिप्रतिको आदर र निर्भरतालाई स्मरण गराउँछ।
सारांशमा भन्नुपर्दा, बैतडी जिल्लाको देवलहाट क्षेत्रमा मनाइने गौरापर्व र यस अवसरमा प्रस्तुत गरिने लाखेनाच केवल एउटा धार्मिक र सांस्कृतिक पर्व मात्र नभई यसले स्थानीय समुदायको सामाजिक संरचना, धार्मिक दर्शन र सांस्कृतिक पहिचानलाई प्रष्ट पार्ने एउटा सजीव दस्तावेजको रूपमा काम गर्दछ। यस पर्वले परम्परा र आधुनिकताबीचको सम्बन्धलाई पनि प्रष्ट पार्छ। आधुनिक समाजमा प्राचीन परम्पराहरूलाई जोगाएर राख्नु सजिलो छैन, तर देवलहाटको गौरापर्वले यो सम्भव छ भन्ने प्रमाण प्रस्तुत गरेको छ। लाखेनाचजस्तो मौलिक र धार्मिक नृत्य अभ्यासलाई जीवित राख्न स्थानीय समुदायको सक्रियता, विश्वास र परम्पराप्रतिको प्रतिबद्धता मुख्य कारण बनेको छ। यस पर्वलाई भावी पुस्तामा पनि संरक्षण गर्न सक्ने हो भने यसले नेपालको सांस्कृतिक सम्पदामा एउटा अनमोल योगदान दिनेछ। गौरापर्व र लाखेनाचको अभ्यास केवल एउटा धार्मिक विधि मात्र नभई सम्पूर्ण नेपाली समाजलाई सांस्कृतिक चेतनाको महत्वबारे सचेत गराउने एउटा प्रतीकात्मक अभ्यास हो, जसको अध्ययन र संरक्षण अबको पुस्ताको जिम्मेवारी हो।
लेखक: उद्धव सिंह
