हरेक वर्ष अक्टोबर ५ तारिखका दिन विश्वभर अन्तर्राष्ट्रिय शिक्षक दिवस मनाइन्छ। यो दिन कुनै साधारण औपचारिकता होइन, बरु मानव सभ्यताको गहिरो आत्मासँग सम्बन्धित उत्सव हो। शिक्षाको माध्यमबाट समाजलाई उज्यालो बनाउने र चेतनाको पुनर्जागरण गर्ने शिक्षकप्रति कृतज्ञता प्रकट गर्ने अवसर हो यो। शिक्षक मात्र पेशा होइन, त्यो मानवीय मूल्य, विवेक, र विचारको निर्माण गर्ने माध्यम हो। आज जब विश्व विविध राजनीतिक, आर्थिक, र सांस्कृतिक संकटबाट जुझिरहेको छ, तब शिक्षकहरूको भूमिका अझ गहिरो र विश्वव्यापी रूपमा अर्थपूर्ण बनेको छ।
अन्तर्राष्ट्रिय शिक्षक दिवसको ऐतिहासिक उत्पत्ति सन् १९९४ मा युनेस्को र अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठन (ILO) को संयुक्त पहलबाट भयो। यसको मूलमा १९६६ मा स्वीकृत ILO/UNESCO सिफारिस छ, जसले शिक्षकहरूको अधिकार, पेशागत हैसियत, तलब, तालिम र सुरक्षाको अन्तर्राष्ट्रिय मानक तय गर्यो। यो दिवसले केवल शिक्षकको योगदानको स्मरण मात्र होइन, शिक्षाको गुणस्तर, न्याय, र समान अवसर सुनिश्चित गर्ने साझा प्रतिबद्धता जगाउँछ। शिक्षकहरूको सम्मान भनेको समाजको नैतिक चेतनाको स्तर मापन गर्ने सूचक हो। जुन देशमा शिक्षकको सम्मान हुन्छ, त्यहाँ ज्ञान र विकासको जग बलियो हुन्छ।
शिक्षक ज्ञानका मात्र वाहक होइनन्; उनीहरू मानवीय चेतनाका मूर्तिकार हुन्। उनीहरूले विद्यार्थीलाई केवल अक्षर सिकाउँदैनन्, बरु सोच्ने, प्रश्न गर्ने, र विवेकपूर्ण निर्णय लिने क्षमता विकास गर्छन्। शिक्षकले विद्यार्थीलाई केवल पुस्तकमुखी होइन, जीवनमुखी दृष्टिकोण दिन्छन्। उनीहरू नै ती व्यक्ति हुन् जो एउटा बालकको अन्तर्मनमा सुप्त क्षमतालाई जगाउँछन् र उसको जीवनमा अर्थपूर्णता भर्छन्। यही कारणले शिक्षकलाई “द्वितीय अभिभावक” मात्र होइन, “मानव निर्माणकर्ता” पनि भनिन्छ।
नेपालको सन्दर्भमा शिक्षकको भूमिका अझ संवेदनशील र गम्भीर छ। ग्रामीण र दुर्गम क्षेत्रका विद्यालयहरूमा शिक्षकहरूले सीमित स्रोतसाधनका बीच पनि शिक्षाको ज्योति बालिरहेका छन्। उनीहरू कहिलेकाहीँ शिक्षक मात्र होइन, समाजसेवी, स्वास्थ्य सल्लाहकार, र समुदायका अगुवा पनि बन्छन्। तर यिनीहरूको जीवन चुनौतीले भरिएको छ—न्यून पारिश्रमिक, अस्थायी नियुक्ति, तालिमको अभाव, र बढ्दो प्रशासनिक दवाबबीच पनि उनीहरूले शिक्षाको जिम्मेवारी पूरा गर्न छोडेका छैनन्।
नेपालमा शिक्षा नीति धेरैजसो केन्द्रित र औपचारिक संरचनामा सीमित छ। स्थानीय सन्दर्भ, भाषिक विविधता र सांस्कृतिक यथार्थलाई कम महत्व दिइँदा शिक्षाको सार कमजोर बनेको छ। शिक्षकलाई नीति निर्माणमा सहभागी नगराउँदा विद्यालयहरू प्रायः “आदेश पालक संस्था” जस्ता बनेका छन्। यसले शिक्षणलाई आत्मनिर्भर र सृजनशील बन्न दिएको छैन। शिक्षकहरूको वास्तविक अनुभव, आवश्यकतालाई सुनेर मात्र शिक्षा सुधार सम्भव हुन्छ। तर नीति अझै पनि “माथिबाट थोपारिएको सुधार” जस्तो छ, जसले शिक्षकको स्वायत्ततालाई सीमित बनाएको छ।
शिक्षकहरूको आर्थिक स्थिति पनि गम्भीर रूपमा विचार गर्नुपर्ने विषय हो। शिक्षण पेशा देशका धेरै भागमा आर्थिक रूपमा कमजोर पेशा बनेको छ। न्यून तलब र अस्थिर रोजगारीका कारण धेरै शिक्षकहरू असन्तुष्ट र निराश छन्। त्यस्तै राजनीतिक हस्तक्षेप र भागबण्डाले असल र क्षमतावान शिक्षकको मनोबल ध्वस्त बनाउँदै गएको देखिन्छ। शिक्षा प्रणालीले “गुणस्तर सुधार” को कुरा गर्दा पनि “शिक्षकको जीवन गुणस्तर” लाई बेवास्ता गरेको छ। जसले गर्दा पेशामा दीर्घकालीन समर्पण घट्दै गएको छ। शिक्षाको गुणस्तर तब मात्रै सुधारिन्छ जब शिक्षक आत्मसम्मानपूर्वक, सुरक्षित र प्रेरित महसुस गर्छन्।
कोभिड–१९ महामारीले शिक्षकहरूको वास्तविकता विश्वव्यापी रूपमा उजागर गर्यो। विद्यालयहरू बन्द हुँदा शिक्षा ठप्प हुन सक्थ्यो, तर शिक्षकहरूको समर्पणले त्यो रोके। धेरै शिक्षकहरूले आफ्नै खर्चमा अनलाइन सिकाइ सञ्चालन गरे, मोबाइल नेटवर्क प्रयोग गरे, र प्रविधिको सीमित पहुँचबीच पनि विद्यार्थीहरूलाई निरन्तर सिकाइमा जोडिरहे। तर यसबाट अर्को प्रश्न पनि उठ्छ—शिक्षकहरूले यो जिम्मेवारी किन आफ्नै काँधमा लिनुपर्यो? किन राज्यले आवश्यक प्रविधि, तालिम, र सहयोग प्रदान गर्न सकेन? यो स्थिति शिक्षा प्रणालीको असमानता र संरचनात्मक कमजोरीको प्रमाण हो।
आज शिक्षा केवल कक्षाकोठा र पाठ्यपुस्तकमा सीमित छैन। कृत्रिम बौद्धिकता (AI), डिजिटल प्रविधि, र विश्वव्यापी सूचना पहुँचले शिक्षणको स्वरूप रूपान्तरण गरेको छ। यस सन्दर्भमा शिक्षकको भूमिका “सूचना दिने” बाट “सिकाइका सहयात्री” मा रूपान्तरण भएको छ। विद्यार्थीहरूमा आलोचनात्मक सोच, सृजनात्मकता र सामाजिक जिम्मेवारी विकास गर्न शिक्षक स्वयं पनि निरन्तर सिक्नुपर्छ। तर नेपालको शिक्षण प्रणाली अझै पनि परीक्षा–केन्द्रित र पाठ्यपुस्तक–निर्भर छ। शिक्षकहरूलाई “नियम पालन” गर्ने कर्मचारीको रूपमा हेर्ने परिपाटीले नवप्रवर्तन र स्वतन्त्र सोचको संस्कृतिलाई रोकिरहेको छ।
अन्तर्राष्ट्रिय शिक्षक दिवसले शिक्षकको भूमिकालाई “मानव विकासको मुटु” का रूपमा पुनः परिभाषित गर्छ। शिक्षकबिना कुनै पनि समाजले न्याय, समानता, र शान्तिको आधार निर्माण गर्न सक्दैन। शिक्षकले विद्यार्थीहरूलाई केवल ज्ञान होइन, मूल्य सिकाउँछन्—सत्य बोल्न, गलतको विरोध गर्न, सहिष्णु बन्न, र सहअस्तित्वको अभ्यास गर्न। उनीहरू नै ती व्यक्ति हुन् जसले भविष्यका नागरिकहरूमा विवेक, करुणा, र आलोचनात्मक चेतनाको बीउ रोप्छन्।
शिक्षकहरू विश्व शान्ति र मानवताको संवाहक पनि हुन्। जब शिक्षकले विद्यार्थीलाई विविधतामा एकता, सहिष्णुता, र परस्पर सम्मानको मूल्य सिकाउँछन्, तब त्यसको प्रभाव विद्यालयको पर्खाल नाघेर समाजसम्म पुग्छ। शिक्षकले वर्गको सीमाबाट राष्ट्र र मानवताको साझा चेतनासम्मको यात्रा तय गर्न सहयोग गर्छन्। यही कारणले शिक्षा मानवताको साझा सम्पत्ति हो, र शिक्षक त्यस सम्पत्तिका संरक्षक हुन्।
तर विडम्बना यो छ कि शिक्षकहरूलाई विश्वका धेरै ठाउँमा अझै पनि सम्मानभन्दा बढी जिम्मेवारी थोपारिएको छ। उनीहरूलाई राजनीतिक हस्तक्षेप, प्रशासनिक बोझ, र सामाजिक बेवास्ताबीच पनि काम गर्न बाध्य पारिएको छ। केही झोले मानसिकता भएका राजनीतिक दल निकटका शिक्षक कर्मचारी संगठनहरूमा आबद्ध राजनीतिक दलको नियन्त्रण र परिचालनमा कार्य गर्ने शिक्षकहरूले शिक्षण र शिक्षकहरूकै बदनाम गरेका छन्। त्यसैले सम्पूर्ण राजनीतिक दल निकट शिक्षक तथा कर्मचारी संघ संगठनहरू खारेज गरी शिक्षण पेशा र शिक्षण क्षेत्रलाई मर्यादित र पवित्र बनाउनु अति आवश्यक भइसकेको छ। शिक्षकलाई केवल “कर्तव्य पालनकर्ता” होइन, “नीति निर्माणमा सहभागी” नागरिकका रूपमा मान्यता दिनु अत्यावश्यक छ। शिक्षकको आवाज सुन्ने प्रणाली विकास नभएसम्म शिक्षा सुधारको कुरा खोक्रो रहन्छ।
शिक्षक सम्मान भनेको केवल पुरस्कार वितरण होइन, नीति, व्यवहार र जीवनस्तरमा समान रूपले परिवर्तन ल्याउने कुरा हो। शिक्षकले आत्मसम्मानसहित बाँच्न पाउने अवस्था सिर्जना गर्न सके मात्र उनीहरूले विद्यार्थीलाई पनि समान रूपले प्रेरित गर्न सक्छन्। आर्थिक सुरक्षा, पेशागत स्वायत्तता र निरन्तर व्यावसायिक विकासका अवसरहरू सुनिश्चित गर्नुपर्छ। शिक्षकलाई नीतिगत रूपमा सबल बनाउने कार्यन्वयन नगरी “शिक्षा सुधार” को नारा अर्थहीन हुन्छ।
शिक्षकको सम्मान भनेको केवल व्यक्तिगत होइन, सामूहिक सामाजिक जिम्मेवारी हो। अभिभावक, समुदाय, र मिडियाले शिक्षकको भूमिकालाई आदर र सहकार्यका साथ हेर्नुपर्छ। विद्यालय र समाजबीचको दूरी घटाउन शिक्षकलाई मध्यस्थको रूपमा सशक्त बनाइनुपर्छ। शिक्षकको प्रयास तब मात्र सफल हुन्छ जब समाजले उसमा विश्वास गर्छ र उसको आवाजलाई सुन्छ।
शिक्षक मानव सभ्यताको मेरुदण्ड हुन्। उनीहरूको योगदान पुस्तौंपछि पुस्ता स्मरण रहन्छ। उनीहरूले समाजमा चेतनाको ज्योति बाल्छन्, माया र सहिष्णुताको संस्कार रोप्छन्, र भावी पुस्तामा जिम्मेवारी र विवेकको चेतना जगाउँछन्। अन्तर्राष्ट्रिय शिक्षक दिवसले शिक्षाबिना शान्ति सम्भव छैन, शिक्षकबिना मानवता सम्भव छैन भन्ने सन्देश दिने गर्दछ।
शिक्षकलाई सम्मान गर्नु भनेको केवल उनको श्रमको मूल्य तिर्नु होइन, त्यो भविष्यमा लगानी गर्नु हो। जब शिक्षक सुरक्षित, सशक्त, र सम्मानित हुन्छन्, तब मात्र उनीहरूले समाजमा विवेक, माया, र शान्तिको मूल्य प्रसार गर्न सक्छन्। शिक्षक नै ती अदृश्य शक्ति हुन्, जसले अज्ञान र ज्ञानबीचको पुल निर्माण गर्छन्। उनीहरूले भूत र भविष्यलाई जोड्छन्, र विश्वलाई एउटै परिवारको रूपमा देख्न प्रेरित गर्छन्।
त्यसैले अन्तर्राष्ट्रिय शिक्षक दिवस मनाउनु भनेको केवल औपचारिकता होइन—मानव सभ्यताको आत्मा पुनः जगाउने प्रक्रिया हो। जब शिक्षकको सम्मान र शिक्षाको गुणस्तरमा समान लगानी हुन्छ, तब मात्रै विश्व शान्ति, सद्भाव र समृद्धिको सपना यथार्थमा परिणत हुन्छ। शिक्षकप्रति कृतज्ञता प्रकट गर्नु भनेको भविष्यका पुस्ताको सुनिश्चितता गर्नु हो। शिक्षक नै ज्ञानका दीप हुन्—जसको उज्यालोले अन्धकार मेटाउँछ, र जसको चेतनाले मानवताको बाटो देखाउँछ।
✍️ लेखक डम्मर सिंह साउद सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालय दार्चुला बहुमुखी क्याम्पसका उपप्राध्यापक हुन्।
